… en andere zegswijzen met wezenloze voorwerpen
Als je baalt, heb je ergens genoeg van, ben je het beu, vind je iets erg vervelend of heb je gewoon een slechte bui. Meestal vinden we ik baal niet genoeg. Er moet nog een versterkende toevoeging bij. Als een stekker is er zo een. Best bijzonder want stekker heeft op zich geen enkele relatie met balen.
Balorige variant
Het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006) vindt dat balen als een stekker ‘een balorige variant op balen als een stier’ is. Maar wat heeft die stier dan op zijn beurt te maken met balen? Dus duikt een nieuwe vraag op: ‘Hoe komt stier in die uitdrukking terecht?’ Die vraag kunnen we helaas pas beantwoorden als we weten waar balen vandaan komt.
Het Genootschap Onze Taal geeft gelukkig op beide vragen een antwoord. Kort samengevat komt het erop neer dat balen ontstaan kan zijn uit ergens tabak van hebben. Later werd dat versterkt met ergens balen tabak van hebben. Ergens van balen kwam voor het eerst voor in het Nederlands-Indische leger van vóór 1950. Nog weer later kreeg balen alleen genoeg zeggingskracht.
De toevoeging als een stier is volgens Van Dale overgenomen van het land hebben als een stier, een oudere zegswijze met dezelfde betekenis. Je hoort ‘m nooit meer.
Stekker en gieter
En, hoe is die stekker nu te verklaren? Niemand weet het. Wat iedereen wel weet is dat een stekker niets met tabak te maken heeft. Elke vorm van logica ontbreekt dus en dat maakt taal nou net zo bijzonder.
Gelukkig staat de stekker er niet alleen voor want wat denk je van de gieter in zo dronken als een gieter. Nog maar eens: niemand weet waar het vandaan komt. Zelfs Femke Halsema niet, want die gebruikte in haar tijd bij GroenLinks ooit de uitdrukking: ‘Ik baal als een gieter.’ Ze bouwde daarmee een contaminatie van twee zegswijzen met twee wezenloze voorwerpen. Interessant, maar je hebt er niets aan in de politiek. Ze haalde er wel met gemak de media mee.
Deur, tientje en gympie
En hoe zit het dan met deur in zo gek als een deur? Lang geleden betekende deur ‘dwaas’ en dat lost in één klap alles op. Creatief als we als taalgebruikers zijn, maakten we versies als zo gek als een looien deur, zo gek als een klapdeur, zo gek als een wc-deur, zo gek als een voordeur en zo gek als een schuurdeur.
We weten bijna allemaal dat iemand die blauw is, dronken is. Alleen de jongsten onder ons niet. Niet zo vreemd, gelukkig … Ze zullen er ook moeite mee hebben uit te leggen waar zo blauw als een tientje vandaan komt. Je moet dan in ieder geval een historisch besef hebben dat verder reikt dan de komst van de euro in 2002. De uitdrukking komt overigens uit de film Flodder.
Voor zo blauw als een gympie moet je nog wat verder terug naar begin jaren 60, toen alle gymschoenen blauw waren.
Ja, ga je eenmaal bezig met dit onderwerp, dan zijn er nog honderden andere vragen. Want hoe zit het dan met de afdeling groente en fruit in zo gek als een ui, een toffe peer en een rare druif?
Kom ik nog ooit op terug. Dat beloof ik.